Στη σύγχρονη ιστορία της η Τουρκία έχει βιώσει συχνά πραξικοπήματα και στρατιωτικές παρεμβάσεις στην πολιτική, η πιο σοβαρή από τις οποίες έλαβε χώρα πριν από 42 χρόνια, στις 12 Σεπτεμβρίου 1980. Με αυτό το πραξικόπημα ο στρατηγός Κενάν Εβρέν ξεκίνησε μια περίοδο καταστολής που είδε πολιτικά κόμματα να κλείνουν και να απαγορεύονται, εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους να συλλαμβάνονται, ενώ εκατοντάδες εκτελέστηκαν σε εξωδικαστικές δολοφονίες ή βασανίστηκαν μέχρι θανάτου.

Το σύνταγμα του 1961, το οποίο είχε προετοιμαστεί μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα της 27ης Μαΐου 1960, έφερε μια ατμόσφαιρα σχετικής ελευθερίας λόγω του φιλελεύθερου χαρακτήρα του και της βαρύτητας που έδωσε στον πλουραλισμό και την πολυφωνία.

Ωστόσο, οι δεκαετίες μετά την εφαρμογή του Συντάγματος στιγματίστηκαν από πολιτική αστάθεια και βία. Το 1971, μετά από πολιτική βία που προκάλεσαν αριστερές και δεξιές ομάδες, ο στρατός παρενέβη για άλλη μια φορά, καθαιρώντας την κυβέρνηση της εποχής και αντικαθιστώντας την με συντηρητικούς διορισμένους αξιωματούχους.

Ωστόσο η νέα κυβέρνηση δεν μπόρεσε να επιλύσει τα φλέγοντα ζητήματα της χώρας κατά τη δεκαετία πριν από το πραξικόπημα του 1980, με ραγδαία επιδείνωση της πολιτικής αστάθειας, των οικονομικών κρίσεων και των προβλημάτων ασφάλειας. Την ίδια στιγμή, η ενίσχυση των αριστερών κινημάτων προκαλούσε εκνευρισμό στο ΝΑΤΟ, το οποίο έβλεπε την Τουρκία ως βασικό προπύργιό του για την επιρροή του σε μια κρίσιμη περιοχή.

Επιπλέον, η Τουρκία βίωσε και αρκετές περιπτώσεις σοβαρών αναταραχών που προκλήθηκαν από την ακροδεξιά. Μία από τις πλέον διαβόητες περιπτώσεις συνέβη το 1978, όταν υπερεθνικιστές κατέσφαξαν μέλη της μειονότητας των Αλεβιτών της Τουρκίας στο Maraş και στο Çorum.

Ταυτόχρονα, η περίοδος αυτή χαρακτηρίστηκε από ένα κύμα πολιτικών δολοφονιών, με στόχο πολιτικούς και δημοσιογράφους, ενώ τότε το κουρδικό πολιτικό κίνημα άρχισε να κινητοποιείται.

Το πραξικόπημα του 1980

Η κρίση κορυφώθηκε τις πρώτες πρωινές ώρες της 12ης Σεπτεμβρίου 1980, όταν οι Τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις κατέλαβαν το επίσημο τηλεοπτικό κανάλι της Τουρκίας. Το πραξικόπημα ανακοινώθηκε σε επίσημη δήλωση που διαβάστηκε στις 4 το πρωί.

Μετά το πραξικόπημα και την επιβολή στρατιωτικού νόμου σε ολόκληρη τη χώρα, 517 κατηγορούμενοι καταδικάστηκαν σε θάνατο, σχεδόν 1,7 εκατομμύρια άνθρωποι τέθηκαν σε πολιτική μαύρη λίστα και 230.000 άτομα δικάστηκαν. Περίπου 98.000 άτομα δικάστηκαν για «συμμετοχή σε τρομοκρατική οργάνωση» ενώ σε 388.000 άτομα κατασχέθηκαν τα διαβατήριά τους. Περίπου 14.000 άνθρωποι έχασαν την υπηκοότητά τους και 30.000 άνθρωποι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη χώρα ως «πολιτικοί πρόσφυγες».

Παράλληλα, υπήρξαν 171 τεκμηριωμένες περιπτώσεις κρατουμένων που «πέθαναν υπό βασανιστήρια», σύμφωνα με έκθεση που εκπόνησε μια τουρκική κοινοβουλευτική επιτροπή το 2012.

Τα βασανιστήρια και η βία στις φυλακές

Η καταστολή και τα βασανιστήρια που χαρακτήρισαν τη στρατιωτική χούντα του 1980, κορυφώθηκε στη φυλακή του Ντιγιαρμπακίρ (Amed), η οποία άνοιξε το 1980 μετά το πραξικόπημα και συγκαταλέγεται στις «10 πιο διαβόητες φυλακές στον κόσμο» σύμφωνα με τους αγγλικούς Times.

Τριάντα τέσσερα άτομα που υποβλήθηκαν σε βασανιστήρια στη φυλακή υπέκυψαν στα τραύματά τους. Ο Κεμάλ Πιρ, ένα από τα ιδρυτικά μέλη του Εργατικού Κόμματος του Κουρδιστάν (PKK), πέθανε σε απεργίας πείνας. Το μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του PKK, Μαζλούμ Ντογάν, ήταν μεταξύ πολλών κρατουμένων που αυτοκτόνησαν. Οι γυναίκες κρατούμενες υπέστησαν βασανιστήρια και βιασμούς. Στο ντοκιμαντέρ του Çayan Demirel του 2011 με τίτλο «Prison No. 5», πρώην κατάδικοι από τη φυλακή είπαν ότι εξακολουθούσαν να υποφέρουν από τραύματα που βίωσαν υπό την αιχμαλωσία κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου.

Πολλοί που επέζησαν από την εν λόγω περίοδο, εξηγούν ότι τα βασανιστήρια και η καταστολή συνεχίστηκαν χάρη στην κληρονομιά του συντάγματος μετά το πραξικόπημα, που γράφτηκε το 1982, το οποίο εξακολουθεί να αποτελεί την βάση του σημερινού τουρκικού συντάγματος.

Ο Fikret Melih Çolakoğulları, ένας από τους ανθρώπους που βίωσαν τις εξελίξεις και τις επιπτώσεις του πραξικοπήματος, δήλωσε ότι «το πραξικόπημα της 12ης Σεπτεμβρίου έφερε τη βία σε κάθε πτυχή της ζωής και της κοινωνίας, και το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) είναι προϊόν του συντάγματος της 12ης Σεπτεμβρίου».